Deutsch (Deutschland) 
Українська (Україна) 
Русский (Россия) 
Polski (PL) 
English (United Kingdom) 
Институт Интегрированной Профилактики в рамках публичных консультаций выработал компетентное мнение по поводу изменений, предложенных Министерством Национального Образования в польских школах. Это свидетельствует о серьёзной некомпетентности Министерства Национального Образования, которое серьёзно угрожает учащимся, введя со следующего учебного года обязательный предмет «Образование здоровья».
Это мнение должен знать каждый, чтобы понять ситуацию и мобилизоваться для защиты своих (наших) детей и молодёжи.
Ниже публикуем полный текст заключения Института Комплексной Профилактики:
:
Экспертное заключение Института Комплексной Профилактики
по проекту распоряжения Министра Образования г. 29 октября 2024 г. об отмене занятий «Воспитание для Семейной Жизни» и внедрения нового предмета «Образование здоровья»
подготовлено в рамках общественных консультаций.
Szanowna Pani Minister,
Wnikliwie zapoznaliśmy się z projektem rozporządzenia.
W gronie ekspertów Instytutu Profilaktyki Zintegrowanej (IPZIN) przeanalizowaliśmy jego zapisy
w oparciu o wiedzę i doświadczenie zdobyte przez ponad 30 lat pracy naukowej i profilaktycznej w obszarze
edukacji, wychowania w dziedzinie seksualności, promocji zdrowia psychicznego, a także profilaktyki
problemów dzieci i młodzieży.
Wzięliśmy pod uwagę wnioski i rekomendacje z badań, które opublikowaliśmy w ważnych dla polskiej
profilaktyki raportach, w tym w szczególności:
• Vademecum skutecznej profilaktyki problemów młodzieży (Grzelak i inni, wrzesień 2015) -
zamówione i wydane przez ORE w okresie, gdy ministrem edukacji była Joanna Kluzik-
Rostkowska.
• Jak wspierać młodzież w niestabilnym świecie? Wyzwania i rekomendacje dla wychowania,
profilaktyki i ochrony zdrowia psychicznego po trudnych latach 2020-2022 (Grzelak, Żyro,
2023) – raport z badań IPZIN przeprowadzonych wśród ponad 80 000 uczniów, rodziców i
nauczycieli.
Uwzględniliśmy w naszej refleksji także raport Instytutu Badań Edukacyjnych z 2015 roku, który wciąż
pozostaje najnowszą poważną, opartą na wnikliwych badaniach diagnozą zajęć „Wychowania do życia
w rodzinie” oraz potrzeb rodziców i samej młodzieży w obszarze edukacji seksualnej i wspierania rozwoju
psychoseksualnego dzieci i młodzieży:
• Opinie i oczekiwania młodych dorosłych (osiemnastolatków) oraz rodziców dzieci w wieku
szkolnym wobec edukacji dotyczącej rozwoju psychoseksualnego i seksualności. (IBE, lipiec
2015) – raport zamówiony przez MEN i wydany przez IBE, gdy ministrem edukacji była Joanna
Kluzik-Rostkowska. Specjaliści Instytutu Profilaktyki Zintegrowanej byli zaproszeni do
współpracy eksperckiej w pracach nad tym raportem - od etapu planowania badań, aż po
recenzje naukową raportu końcowego.
W toku naszych prac zidentyfikowaliśmy trzy główne zagadnienia, które kolejno omówimy w trzech
kolejnych punktach niniejszej opinii.
1. Wdrożenie proponowanego przedmiotu „Edukacja zdrowotna” a kwestia zgody rodziców.
Treść projektu:
Projekt zakłada likwidację „Wychowania do życia w rodzinie”, zajęć wymagających zgody rodziców
uczniów niepełnoletnich, a wprowadzenie w trybie obowiązkowym „Edukacji zdrowotnej”, której
częścią jest edukacja seksualna.
Spojrzenie z perspektywy eksperckiej Instytutu Profilaktyki Zintegrowanej:
Od dziesięcioleci wiadomo, że obszar seksualności jest jednym z obszarów najsilniej polaryzujących
polskie społeczeństwo. Widzimy to m.in. w gorących dyskusjach o aborcji, o antykoncepcji, o związkach
partnerskich, o zagadnieniach tożsamości seksualnej i płciowej, czy wreszcie o modelu edukacji
w obszarze seksualności. Wprowadzenie obowiązkowych zajęć edukacji seksualnej byłoby odebrane
przez znaczną część polskich rodziców jako złamanie ich konstytucyjnych praw. Polaryzacja
w społeczeństwie nie dotyczy tego czy przekazywana wiedza jest oparta na wynikach badań naukowych,
czy nie. Rodzice powszechnie pragną, by to, czego uczone są ich dzieci, miało dobre podstawy naukowe.
Polaryzacja dotyczy wartości – dotyczy tego, ku czemu wychowujemy dzieci, co określamy
w wychowaniu jako dobre i pożądane, a co jako złe, niewłaściwe. Pod tym względem, w szczególności
w obszarze seksualności, rodzice zasadniczo się różnią i mają do tego prawo, gdyż w państwie
demokratycznym obywatele mają prawo do posiadania różnych światopoglądów.
W przypadku wdrożenia projektu zakładającego obowiązkowość edukacji seksualnej liczyć
się trzeba z wystąpieniem następujących konsekwencji społecznych:
a. Dojdzie do silnego wzrostu napięć, konfliktów i protestów w szkołach oraz do wzrostu
konfliktów społecznych w skali ogólnopolskiej.
Rodzice, których prawa będą łamane, będą przeciwdziałali temu z całą stanowczością
– od uznanych prawnie form protestu (petycje, pikiety, demonstracje, pozwy sądowe do
sądów polskich i europejskich), po uciekanie się do nieposłuszeństwa obywatelskiego, jeśli
inne formy obrony ich praw zawiodą. Sytuacja ta wpłynie bardzo negatywnie na wypełnianie
przez szkołę jej podstawowych funkcji i utrudni codzienną pracę nauczycielom,
wychowawcom i dyrektorom.
b. Nastąpi dalsze pogorszenie się kondycji psychicznej dzieci i młodzieży wywołane
osłabieniem oddziaływania kluczowych czynników chroniących związanych z siecią
wsparcia najbliższych dorosłych – rodziców, dalszej rodziny, wychowawców.
Badania naukowe, w tym także ostatni raport IPZIN Jak wspierać młodzież
w niestabilnym świecie, jednoznacznie pokazują, że dobra współpraca dorosłych z
najbliższego otoczenia dziecka w tworzeniu efektywnej sieci wsparcia jest najważniejszym
czynnikiem chroniącym dziecko przed pogarszaniem się kondycji psychicznej, nasilaniem się
nastrojów depresyjnych i rozwojem tendencji samobójczych. Czynnik ten ma ogromne
znaczenie społeczne, gdyż jest najbardziej masowy. Pomoc psychologiczna i psychiatryczna,
nawet przy podwojeniu czy potrojeniu kadr, nigdy nie będzie tak powszechnie dostępna, jak
najbliższa sieć wsparcia obejmująca rodziców, babcię i dziadka, dalszą rodzinę, a także
wychowawców i nauczycieli. Dobre działanie tej sieci wsparcia to kluczowy czynnik
ograniczający liczbę uczniów, którzy muszą być kierowani do niewydolnego, przeładowanego
systemu pomocy psychoterapeutycznej i psychiatrycznej. Pojawienie się w szkole nowego
źródła konfliktów na linii rodzice-nauczyciele-dyrekcja pogorszy relacje między
rodzicami/rodziną
a nauczycielami i zmniejszy efektywność współpracy na rzecz odbudowy kondycji
psychicznej dzieci i młodzieży, która jest tak bardzo osłabiona w ostatnich latach z wielu
znanych powodów (m.in. epidemia i izolacja, wojna na Ukrainie, lęk dotyczący zmian
klimatycznych, ostre podziały społeczne i polityczne, internetowy hejt i fake newsy).
Z drugiej strony, gdyby ostatecznie doszło do wprowadzenia „Edukacji zdrowotnej”
w obecnym kształcie - a zatem gdyby nauczyciele zaczęli uczyć w szkole treści sprzecznych
z systemem wartości wielu rodziców bez ich zgody - nie pozostanie to bez wpływu na relacje
dzieci z rodzicami. Im lepsze relacje dziecka z rodzicami, tym większe szanse, że dziecko
powierzy im swoje problemy i otrzyma pomoc. Im mniejsze zaufanie dziecka do rodziców,
tym bardziej może się ono zamykać i nie zgłaszać rodzicom swoich problemów pozbawiając
się ich wsparcia.
Jest oczywiste, że na stan więzi rodziców z dziećmi wpływa wiele czynników.
Wprowadzenie do szkoły zajęć zawierających treści sprzeczne z przekazem rodziców jest
tylko jednym z nich. Jednak w obecnej sytuacji – kryzysu zdrowia psychicznego dzieci
i młodzieży - każdy z tych czynników trzeba traktować poważnie.
Nasza opinia:
Przewidziany w projekcie obowiązkowy tryb „edukacji seksualnej”, jako modułu „edukacji
zdrowotnej” - tryb, który pomija zgodę rodziców - jest niezgodny z zapisami Konstytucji RP,
a konkretnie z artykułem 48 przyznającym rodzicom prawo do wychowania swoich dzieci w zgodzie
z wyznawanymi przez nich wartościami. Próba wdrożenia projektu pomimo tej niezgodności może
spowodować poważne konsekwencje społeczne, w tym także niepożądane konsekwencje w zakresie
ochrony zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży.
2. Osadzenie edukacji seksualnej w kontekście zdrowia a współczesne wyzwania demograficzne
i kulturowe.
Treść projektu:
Projekt zakłada likwidację „Wychowania do życia w rodzinie”, którego podstawa programowa
obejmowała treści edukacji seksualnej wpisując je w kontekst przygotowania do budowania trwałego,
wiernego związku - w kontekst małżeństwa, rodziny, macierzyństwa i ojcostwa. Przewidziana
w projekcie edukacja seksualna staje się modułem „Edukacji zdrowotnej”, gdzie seksualność wpisana
jest w kontekst troski o zdrowie fizyczne i psychiczne, dobre odżywianie i aktywność fizyczną, a także
troski o zdrowie społeczne i środowiskowe. Akcenty postawione są przede wszystkim na własne
zdrowie ucznia. Kontekst społeczny i środowiskowy jest zakreślony bardzo szeroko (aż po kontekst
globalny związany ze zmianami klimatycznymi), ale dzieje się to kosztem marginalizacji kontekstu
związanego z małżeństwem, rodziną, macierzyństwem, ojcostwem czy dzietnością.
W projekcie:
• termin „małżeństwo” pojawia się 1 raz – w kontekście przepisów prawnych związanych
z zawarciem małżeństwa w zestawieniu z prawnymi aspektami związków nieformalnych;
• termin „macierzyństwo” pojawia się 1 raz – w kontekście urlopów macierzyńskich i świadczeń
rodzicielskich;
• termin „ojcostwo” nie pojawia się ani razu.
• nie widać żadnych śladów afirmacji małżeństwa, rodziny, macierzyństwa, ojcostwa
• nie widać żadnych śladów ukazywania rodziny, poczęcia, urodzenia i wychowania dzieci, jako
wartości.
Spojrzenie z perspektywy eksperckiej Instytutu Profilaktyki Zintegrowanej:
Sytuacja demograficzna jest obecnie, i będzie w najbliższych dekadach, jednym z kluczowych czynników
decydujących o stanie polskiego społeczeństwa, polskiej gospodarki. Demografia to czynnik decydujący
o przyszłości Polski jako państwa i polskiej kultury. 20-30 lat temu tylko niektórzy eksperci potrafili
dostrzec widmo nadchodzącego kryzysu demograficznego. Postulowanie w tamtych czasach edukacji
seksualnej jako modułu edukacji zdrowotnej mogłoby, co prawda, budzić innego typu wątpliwości, ale
trudno byłoby zarzucić, że jest przestarzałe i nie odpowiada na wyzwania czasów.
Obecnie wiemy, że kryzys demograficzny w Polsce nie tylko już teraz jest głęboki, ale nadal
się pogłębia. Systematycznie pogarsza się proporcja liczby zgonów do liczby urodzeń. Coraz bardziej
odwraca się piramida demograficzna stawiając przed obecnym, coraz mniej licznym młodym pokoleniem
i kolejnymi malejącymi pokoleniami, perspektywę trudnej do udźwignięcia opieki nad rosnącą grupą
osób starszych. Perspektywy na przyszłość wydają się jeszcze ciemniejsze. Badania CBOS pokazują, że na
przestrzeni ostatnich lat cel życiowy „udane życie rodzinne, dzieci” spadł wśród 18-latków z drugiego na
piąte miejsce w hierarchii celów życiowych. Badania IPZIN wśród (przeprowadzone wśród N=26 643
nastolatków), opisane szczegółowo w poświęconej demografii III części raportu Jak wspierać młodzież
w niestabilnym świecie (strony 235-316), pokazują, że cel życiowy „szczęśliwe życie rodzinne, dzieci”
jest dopiero czwartym w hierarchii celów życiowych, a pragnienia młodzieży dotyczące posiadania
w przyszłości dzieci są tak niskie, że nie widać najmniejszych szans na uzyskanie zastępowalności pokoleń
w perspektywie 2-3 kolejnych dekad.
Dalsze pogłębianie się kryzysu demograficznego wynika m.in. z szeregu ważnych czynników
kulturowych. Szczególne znaczenie mają następujące czynniki:
• Spadek liczby zawieranych małżeństw i wzrost liczby rozwodów.
Według wielu badań i statystyk z różnych krajów świata biologiczna rodzina dwu-rodzicielska
oparta o trwały związek małżeński rodziców jest najbezpieczniejszym i najzdrowszym
środowiskiem dla wychowania i rozwoju dzieci. W ostatnich dekadach spada liczba
zawieranych małżeństw i rośnie liczba rozwodów. Z badań IPZIN opublikowanych m.in.
w Vademecum skutecznej profilaktyki (Grzelak i inni, 2015) oraz w raporcie Jak wspierać
młodzież w niestabilnym świecie (Grzelak i Żyro, 2023) wynika, że jednym z istotnych czynników
zwiększających pragnienie posiadania w przyszłości dzieci przez dzisiejszych nastolatków jest
doświadczenie osobistego kontaktu z małżeństwem, którego miłość jest dla nich przykładem.
Badania IPZIN z okresu ostatnich 20 lat pokazują, że odsetek młodzieży, która spotkała w
swoim życiu taki wzór małżeństwa z roku na rok maleje (w 2002 roku było to 66%, w roku 2022
już tylko 48%).
• Indywidualizm współczesnej kultury.
Żyjemy w czasach, gdy w kulturze dominuje indywidualizm. Małżeństwo, rodzina
i rodzicielstwo ukazywane są często jako formy zniewolenia i obciążenia. Perspektywy
samorealizacji umieszczane są głównie w obszarze pracy zawodowej, w realizacji
zainteresowań, w aktywności społecznej. Pragnienia dziewcząt i chłopców związane z rodziną,
macierzyństwem i ojcostwem stały się czymś wstydliwym, ukrywanym przed rówieśnikami,
jakby były czymś gorszym niż marzenia związane z karierą zawodową.
• Odczucie niestabilności współczesnego świata wynikające z mieszaniny realnych i fikcyjnych
zagrożeń.
Współczesny świat cechuje także niestabilność, zmienność i pojawianie się coraz to nowych
zagrożeń – zarówno faktycznych, jak i fikcyjnych, ale sugestywnie ukazanych w oparciu o fake
newsy. Stwarza to bardzo trudne warunki dla decyzji o poczęciu dziecka - decyzji życiowej
wiążącej się z odpowiedzialnością i długofalowym zobowiązaniem.
• Nowy typ lęku utrudniający decydowanie się na dzieci.
Paradoksalnie, fakt, że współczesna kultura silnie akcentuje troskę o dobro dzieci i o ich prawa,
utrudnia części młodych podejmowanie decyzji o powołaniu dzieci na świat. Poprzeczka
właściwej troski o dziecko zawieszona jest tak wysoko, że wielu młodych ludzi ma wątpliwości
czy są w stanie wychować dzieci i ich nie skrzywdzić. A skoro tak, to może lepiej dzieci nie mieć.
• Zakłócenie rozwoju psychoseksualnego dzieci i młodzieży przez nieograniczony dostęp do
dowolnych form pornografii.
W całkowitej sprzeczności z nurtem troski o prawa dziecka, współczesna kultura bez sprzeciwu
przygląda się krzywdzeniu, demoralizacji i przemocy wobec dzieci, które są skutkiem zupełnego
braku ochrony dzieci przed dostępem pornografii produkowanej i upowszechnianej przez
przemysł pornograficzny - coraz potężniejszą gałąź międzynarodowego biznesu. Tysiące stron,
portali internetowych z setkami tysięcy zdjęć i filmów pornograficznych, w których zawarte są
dowolnie brutalne i uprzedmiatawiające sceny opracowane z wykorzystaniem całej
współczesnej techniki medialnej są dostępne na jedno kliknięcie dla kilkuletniego dziecka.
Wobec dostępnych dowodów naukowych, nie ma żadnych wątpliwości, że kontakt z treściami,
które wstrząsnęłyby psychiką niejednego dorosłego, powoduje zakłócenie naturalnego
procesu dojrzewania psychoseksualnego całego pokolenia dzieci i młodzieży, utrudniając im
realizację podstawowych zadań rozwojowych okresu dojrzewania:
o akceptację własnego ciała i płci,
o akceptację własnej seksualności i naukę kierowania własną seksualnością,
o naukę budowania zdrowych relacji i podejmowania konstruktywnych ról życiowych
zharmonizowanych z własną płcią i własną osobowością.
Wyzwania wynikające z kryzysu demograficznego, spadku trwałości małżeństw,
indywidualizmu współczesnej kultury, niestabilności współczesnego świata, lęków dotyczących
posiadania dzieci i zakłóceń rozwoju psychoseksualnego wynikającego z nieograniczonego dostępu do
pornografii sprawiają, że edukacja w sferze seksualności powinna być prowadzona
w kontekście przygotowania uczniów do budowania trwałych związków, zawierania małżeństw,
zakładania rodzin i podejmowania zadań macierzyńskich i ojcowskich.
Podejście takie jest ponadto zgodne z art. 18 Konstytucji RP, który wyraża wartość
małżeństwa, rodziny, macierzyństwa i rodzicielstwa dla polskiej racji stanu i nadaje im status
najwyższej ochrony i opieki państwowej.
Z uwagi na wyżej wymienione argumenty oraz na brzmienie art. 18 Konstytucji RP polski
system edukacji powinien włączać edukację seksualną w kontekst małżeństwa, rodziny,
macierzyństwa i ojcostwa, a w żadnej mierze nie powinien czynić kroków wyłączających ją z tego
kontekstu.
Proponowana formuła nowego, obowiązkowego przedmiotu obejmującego edukację
zdrowotną ze zredukowaną do jej modułu edukacją seksualną jest hybrydą, która ani nie pozwoli
skutecznie zrealizować adekwatnych do dzisiejszych wyzwań celów edukacji seksualnej, ani nie zapewni
skutecznej profilaktyki zdrowia fizycznego i psychicznego, o czym będziemy pisać w osobnym punkcie
niniejszej opinii.
Nasza opinia:
Stojące u podstaw projektu założenie, że kontekst edukacji zdrowotnej jest bardziej właściwy dla
edukacji seksualnej niż kontekst wychowania życia w rodzinie jest nieadekwatne do wyzwań aktualnej
rzeczywistości społecznej i demograficznej. Jest to założenie błędne i przestarzałe, nawet jeśli 20-30
lat temu nosiło znamiona nowoczesności. W obliczu pogłębiającego się kryzysu demograficznego
zmiana polegająca na przeniesieniu zagadnień edukacji seksualnej z kontekstu „Wychowania do życia
w rodzinie” do kontekstu „Edukacji zdrowotnej” byłaby krokiem wstecz.
Niestabilność współczesnego świata oraz dominujące w nim trendy kulturowe nie sprzyjają
ani tworzeniu trwałych małżeństw, ani budowaniu szczęśliwych rodzin, ani dzietności. Jednocześnie
artykuł 18 Konstytucji RP nakłada na Państwo obowiązek „ochrony i opieki” nad „małżeństwem jako
związkiem kobiety i mężczyzny, rodziną, macierzyństwem i rodzicielstwem”.
Edukacja w obszarze seksualności, która odpowiada na faktyczne wyzwania
współczesności, a jednocześnie realizuje rację stanu Rzeczypospolitej Polskiej powinna
przygotowywać dzieci i młodzież do tworzenia trwałych, opartych na miłości i wierności związków.
Powinna pełnić funkcję „przygotowania dalszego” do zawierania w przyszłości małżeństw, zakładania
rodzin, rodzenia i przyjmowania dzieci, pełnienia ról matki i ojca. Edukacja seksualna powinna być
wpisana w kontekst rodziny w sposób, który pokazuje wartość i piękno budowania rodziny, ale
zarazem z szacunkiem i akceptacją traktuje uczniów nie odnajdujących w sobie, na danym etapie życia,
rodzinnych pragnień.
3. Skutki wprowadzenia nowego przedmiotu „Edukacja zdrowotna” dla efektywności wychowania
i profilaktyki w kontekście racjonalnego gospodarowania zasobami kadrowymi, merytorycznymi
i instytucjonalnymi.
Treść projektu:
A. Projekt zakłada likwidację „Wychowania do życia w rodzinie”, zajęć, do których przez minione
25 lat zbudowano bardzo szerokie i cenne zasoby:
• przeszkolono tysiące nauczycieli, z których liczni zdobyli wiele doświadczenia
praktycznego w bezpośredniej pracy wychowawczej i dydaktycznej.
• opracowano podręczniki, programy, pomoce naukowe
Decyzja o likwidacji WDŻ i powołaniu nowego przedmiotu niesie ze sobą szereg
bezpośrednich i długofalowych konsekwencji kadrowych, praktycznych, finansowych.
Tymczasem nie jest znana żadna poważna, oparta na metodologii naukowej diagnoza, która
uzasadniałaby decyzję, że stworzenie nowego przedmiotu jest lepszym rozwiązaniem niż
rozwijanie i modernizowanie „Wychowania do życia w rodzinie”.
B. W ramy nowego przedmiotu „Edukacja zdrowotna” włączone są różne bloki tematyczne. Mimo,
że bloki ”Zdrowie psychiczne” oraz „Internet i profilaktyka uzależnień” nakładają się treściowo
na podstawowe zadania budowanego w Polsce od ponad 30 lat systemu profilaktyki
problemów i zachowań ryzykownych dzieci i młodzieży, w projekcie nie widać żadnego
odniesienia do zasobów, wiedzy i doświadczeń stojących za tym systemem. Przeciwnie, projekt
robi wrażenie, jakby Ministerstwo Edukacji Narodowej zamierzało „stworzyć” Polską
profilaktykę od nowa, ignorując dziesięciolecia rozwoju polskiego systemu profilaktyki, który
przy wszystkich swoich wadach, jest jednym z najlepszych w Europie.
Autorzy projektu w żaden sposób nie określają, jaka miałaby zaistnieć relacja między
nowym przedmiotem, a dotychczasowym systemem profilaktyki:
• Jeśli mają współistnieć, to w jaki sposób?
• Jeśli nowy przedmiot ma zastąpić istniejący system, to na podstawie jakiej diagnozy
zawyrokowano, że lepiej stworzyć nowy przedmiot, niż rozwijać ten system dalej?
Spojrzenie z perspektywy eksperckiej Instytutu Profilaktyki Zintegrowanej
w odniesieniu do powyżej opisanego punktu A:
Ostatnia poważna, spełniająca standardy metodologiczne diagnoza funkcjonowania „Wychowania do
życia w rodzinie” w polskiej szkole została przeprowadzona na zlecenie MEN za czasów minister Joanny
Kluzik-Rostkowskiej. Zadanie zostało wykonane przez Instytut Badań Edukacyjnych w latach 2014-2015,
a przedstawiciele IPZIN zostali włączeni do grona ekspertów zarówno na etapie planowania badań, jak
i na etapie recenzji opracowanego raportu.
Raport pt. Opinie i oczekiwania młodych dorosłych (osiemnastolatków) oraz rodziców dzieci w
wieku szkolnym wobec edukacji dotyczącej rozwoju psychoseksualnego i seksualności (IBE, lipiec 2015)
pokazuje całkiem pozytywny bilans zalet i wad tych zajęć – bilans bardzo różniący się od obiegowych
opinii powielanych przez nieprzychylne „Wychowaniu do życia w rodzinie” organizacje pozarządowe
i sprzyjające im media. Co istotne, raport dowodził ogromnej zbieżności oczekiwań badanych rodziców
względem edukacji w sferze seksualności a podstawą programową WDŻ. Zbieżność ta dotyczyła nie
tylko podejmowanej tematyki, ale także rozłożenia tej tematyki na kolejne lata. Diagnoza ta mogłaby
posłużyć do poprawienia słabych punktów WDŻ, ale w żadnej mierze nie można jej uznać za podstawę
naukową do likwidacji tych zajęć.
W późniejszych latach nie powstał żaden podobnej jakości raport. Nie ma rzetelnych podstaw
naukowych do tego, by decydować się na likwidację „Wychowania do życia w rodzinie” i zastępowania
go innym przedmiotem. Zastrzeżenia, które można mieć do ograniczonej skali realizacji tych zajęć
w szkołach oraz zastrzeżenia co do jakości prowadzenia tych zajęć w niektórych szkołach powinny być
wzięte pod uwagę w pracach nad podniesieniem skuteczności profilaktycznego i wychowawczego
oddziaływania „Wychowania do życia w rodzinie”. Prace takie można prowadzić przy zachowaniu
istniejącej nazwy i istniejącej podstawy programowej. Pozwoliłoby to wykorzystać istniejące zasoby
kadrowe i merytoryczne, istniejące podręczniki i pomoce dydaktyczne. Niezbędna aktualizacja
niektórych treści i metod byłaby wielokrotnie tańsza niż tworzenie nowego przedmiotu. Narażeni na
ciągłe zmiany systemowe nauczyciele mogliby wykorzystać nabyte kompetencje i tylko punktowo
doszkalać się w zakresie nowych treści lub metodyki.
Spojrzenie z perspektywy eksperckiej Instytutu Profilaktyki Zintegrowanej
w odniesieniu do powyżej opisanego punktu B:
Wprowadzanie „Edukacji zdrowotnej” w sposób, który abstrahuje od faktu, że w Polsce od
ponad 30 istnieje stopniowo rozbudowywany system profilaktyki problemów dzieci i młodzieży jest
błędem. System ten obejmuje m.in.:
• dziesiątki programów profilaktycznych dla różnych grup wiekowych i różnych typów odbiorców,
z których spora część odwołuje się do najnowszej wiedzy o skutecznych strategiach
profilaktycznych,
• rosnący zasób programów profilaktycznych, które zostały zweryfikowane w badaniach
ewaluacyjnych pokazujących poziom i zakres ich skuteczności,
• rosnący zasób programów profilaktycznych wpisanych do „Systemu rekomendacji programów
profilaktycznych i promocji zdrowia psychicznego” prowadzonego przez Krajowe Centrum
Przeciwdziałania Uzależnieniom we współpracy z Ośrodkiem Rozwoju Edukacji i Instytutem
Psychiatrii i Neurologii,
• rozwiniętą sieć organizacji pozarządowych i placówek profilaktycznych tworzących programy
profilaktyczne i wdrażających je poprzez szkolenie kadr lub bezpośrednią realizację,
• bogactwo materiałów profilaktycznych i pomocy metodycznych wspomagających realizację
działań profilaktycznych,
• tysiące przeszkolonych w dziedzinie profilaktyki profesjonalistów, którzy realizują programy
i działania profilaktyczne w szkołach i innych placówkach,
• szereg placówek badawczych, które dostarczają twórcom i realizatorom programów
profilaktycznych aktualnych wyników badań naukowych wśród dzieci i młodzieży,
• tysiące osób włączonych w działania profilaktyczne poprzez udział w Gminnych Komisjach
Rozwiązywania Problemów Alkoholowych.
Podsumowując, polski system profilaktyki to ogromny zbiór zasobów instytucjonalnych
i kadrowych, to cenny zbiór zasobów merytorycznych i metodycznych.
Lektura projektu wdrażającego nowy przedmiot „Edukacja zdrowotna” pokazuje, że jego autorzy
albo nie znają, albo nie korzystają z tych doświadczeń. Aby wdrożenie nowego przedmiotu mogło
przynieść konkretne, zauważalne efekty profilaktyczne i społeczne, konieczne byłoby przeszkolenie
szerokich kadr nauczycielskich, opracowanie programów opartych na dowodach naukowych, nabycie
praktycznego doświadczenia w prowadzeniu tych programów przez nauczycieli. Oznacza to kilka lat
działań związanych z ogromnymi kosztami: szkolenie kadr, tworzenie programów i produkcja
materiałów. Nie można i nie należy rozpoczynać takiej pracy bez refleksji nad tym, jak wpłynie to na
istniejące zasoby kadrowe i merytoryczne – na zasoby zgromadzone przez 30 lat tworzenia systemu
profilaktyki problemów dzieci i młodzieży. Z założeń projektu „Edukacji zdrowotnej” nie wyłania się
świadomość tej odpowiedzialności.
Konsekwencją wprowadzenia „Edukacji zdrowotnej” w obecnym kształcie może być
wytworzenie „pustki profilaktycznej” dla całego pokolenia dzieci i młodzieży. Zadekretowanie nowego
przedmiotu może radykalnie zmniejszyć zainteresowanie szkół i gmin zaangażowaniem we współpracę
w ramach istniejącego systemu profilaktyki, co z kolei może doprowadzić do rozproszenia budowanych
przez dziesięciolecia kadr i zasobów. Ich odtworzenie mogłoby się okazać niemożliwe. W tym samym
czasie kadry nowego przedmiotu byłyby dopiero w procesie szkolenia. Przedmiot istniałby w siatce
godzin, ale nie miałby realnej skuteczności. Jak już pisaliśmy, aby uzyskać konkretne efekty potrzeba
dobrego przeszkolenia, dobrych materiałów i nabrania praktycznych doświadczeń w ich używaniu, co
z reguły wymaga kilku lat.
Nasza opinia:
Wprowadzenie „Edukacji seksualnej” jako bloku tematycznego „Edukacji zdrowotnej” kosztem
likwidacji zajęć „Wychowania do życia w rodzinie” oraz wprowadzenie bloków tematycznych
„Zdrowie psychiczne” oraz „Internet i profilaktyka uzależnień” nakładających się na zadania
istniejącego w Polsce systemu profilaktyki problemów i zachowań ryzykownych nie doprowadzi do
oczekiwanej poprawy skuteczności oddziaływań wychowawczych i profilaktycznych. Przeciwnie,
może tę skuteczność obniżyć. Zadekretowanie nowego przedmiotu „Edukacja zdrowotna” w sposób,
który ignoruje zasoby i dorobek związany z:
• 25-letnim okresem funkcjonowania zajęć „Wychowania do życia w rodzinie”,
• ponad 30-letnim okresem rozwoju polskiego systemu profilaktyki problemów i zachowań
ryzykownych dzieci i młodzieży,
może doprowadzić do dezintegracji budowanych przez dekady zasobów i osłabienia polskiego
systemu profilaktyki i promocji zdrowia.
Podstawową cechą reform, które mają szanse na realne poprawienie skuteczności
funkcjonowania elementów tak złożonego systemu, jak system edukacji, jest:
• dobra diagnoza istniejących wyzwań;
• rzetelna analiza istniejących zasobów: wypracowywanych przez dziesięciolecia rozwiązań,
przeszkolonych kadr, nabytych doświadczeń;
• szukanie rozwiązań umożliwiających lepsze wykorzystanie istniejących zasobów do
skuteczniejszego odpowiedzenia na zdiagnozowane wyzwania;
• uzupełnienie zasobów i opracowanie nowych rozwiązań w tych punktach, w których
istniejące zasoby i dotychczasowy system nie zdały egzaminu.
Warunki te nie zostały zachowane przez autorów projektu, co radykalnie ogranicza szanse
na to, że uda się zrealizować zakładane przez projekt cele, a także że uda się uniknąć szeregu wyżej
wymienionych niepożądanych skutków ubocznych reformy.
Fakt, że MEN wystąpił z projektem nowego przedmiotu nie podejmując szerszego dialogu ani
z nauczycielami „Wychowania do życia w rodzinie”, ani z licznymi środowiskami zajmującymi się
profesjonalną profilaktyką problemów dzieci i młodzieży jest bardzo złym prognostykiem na przyszłość.
Wniosek końcowy:
W toku prac nad niniejszą opinią doszliśmy do sformułowania trzech zasadniczych wad poddanego
konsultacjom projektu, które zostały opisane powyżej. W naszym przekonaniu te trzy fundamentalne wady
projektu powodują, że nie powinien on być wdrażany w polskich szkołach, a jego ewentualne wdrożenie
przyniosłoby więcej szkód, niż dobra.
Analiza treści projektu doprowadziła nas także do szeregu merytorycznych uwag szczegółowych.
W niniejszej opinii ich nie zawarliśmy. Uwagami szczegółowymi warto byłoby się zajmować, gdyby nasza
opinia o projekcie była generalnie pozytywna. Tak jednak nie jest.
Zarządzanie Ministerstwem Edukacji Narodowej przechodzi z rąk do rąk co 4 lub co 8 lat. Zmieniają
się wizje i wektory ideologiczne. Wdrażane są zmiany i reformy, które następnie są odwoływane
i zastępowane innymi reformami.
To wszystko dzieje się bez zachowania ciągłości w sprawach ważnych. To wszystko dzieje się kosztem
napięć i chaosu w systemie edukacji. To wszystko dzieje się kosztem nauczycieli, którzy zamiast odkrywać
swoją podmiotowość i rozwijać w sobie etos wychowawcy, zamieniani są w wykonawców zmieniających się
co kilka lat poleceń. I wreszcie, to wszystko dzieje się kosztem dzieci i młodzieży, które w dzisiejszym,
niestabilnym świecie, bardzo potrzebują stabilnych, racjonalnych dorosłych, którzy potrafią ze sobą
współpracować dla ich dobra.
Lektura projektu wdrożenia „Edukacji zdrowotnej” prowadzi do smutnej refleksji, że nie jest on
przykładem racjonalnego budowania na istniejących zasobach, gdzie postulowane zmiany wprowadza się
z troską o to by uniknąć niepożądanych skutków ubocznych i niegospodarności.
Z wyrazami szacunku,
Zarząd Instytutu Profilaktyki Zintegrowanej:
dr Szymon Grzelak – prezes Zarządu IPZIN
mgr Dorota Żyro – wiceprezes Zarządu IPZIN
INSTYTUT PROFILAKTYKI ZINTEGROWANEJ
ul. Ogrodowa 8, 05-230 Kobyłka
www.ipzin.org
| Wspomóż obronę życia |
 |